Priene antik kenti günümüzde Didim-Gülbahçe yolu üzerinde, Mykale (Samsun) Dağının güney eteklerindedir. Herodotos’a göre Panionion’a 12 kent katılabiliyordu; Miletos, Myous, Ephesos, Kolophon, Lebedos, Teos, Klazomenai, Phokaia, Khios, Erythrai, Samos ve Priene. Bu bilgiden yola çıkarak, Priene’nin tarihini İ.Ö. VII. Yüzyıla kadar götürebiliyoruz. Antik dönemden bugüne kadar gelen anlatımlara göre kenti kuranlar İonia’ya göç eden kolonistlerdi. Liderleri ise Atina’nın efsane kurucusu Kodros’un oğlu, Aepytos’tur. Priene’nin bu nedenle tarihsel süreçte hep Atina’ya bağlı kaldığı varsayılmaktadır. Antik kaynaklara göre Priene, İ.Ö. 645-546 yılları arasında Lydia egemenliğinde, sonrasında da Pers egemenliğinde yaşamıştır. Yedi bilgeden birisi olan, İ.Ö. 6 yüzyılda yaşadığı düşünülen Bias ise Heredotos’un Historia’sında “Prieneli Bias” olarak geçmektedir. Daha sonra İ.Ö. 500-494 yıllarındaki İonia İsyanına karışır. 12 gemi ile Lade Savaşında Perslere karşı savaştığını bilmekteyiz. Buraya kadarki süreçte yazılı kaynakların dışında elimizde İ.Ö. 500 yıllarına tarihlenen elektron sikke bulunmaktadır. Kentin bugünkü konumunda olmasının önemli üç sebebini Frank Rumscheid şöyle sıralıyor; ı. Ovaya hakim kaya kütlesi, savunma sistemini kolaylaştırıyordu. ıı. Kayadan çıkan, kentin su ihtiyacını karşılayan daimi su kaynağı. ııı. Kentin yüksekte olması bataklık olan alandaki sivrisineklerden uzak olması. Bu tarihlerden öncesinde adını çeşitli yerlerden bildiğimiz Priene kenti, Maindros Deltasının altında kalan başka bir yerdeydi ve şuan tam olarak konumu bilinmemektedir. Günümüzde bu bölgede sadece Bafa Gölü kalmıştır.             Bafa Gölünün Oluşması Büyük İskender’in 4. Yüzyılda Priene’yi ziyaret ettiği ve o zaman şehirdeki inşa faaliyetlerini görüp destek sağladığı bilinmektedir. İ.Ö. 2. Yüzyılın başlarında Anadolu’nun doğusundaki taht kavgalarından Priene’de nasibini almıştır. Kapadokya Kralı Orophernes, Prienelilere korumaları için 400 talent gümüş bırakır. Orophernes’in kardeşi, Ariarathes kısa bir süre sonra yönetimi ele geçirir ve Prienelilerden bu parayı geri ister. Ama Prieneliler bunu reddederek, parayı aldıkları kişiye verebileceklerini söylerler ve parayı Orophernes’e teslim ederler. Buna sinirlenen Ariarathes, II. Attalos ile birlikte Priene’ye saldırır ve şehri yağmalar. Bunun üzerine Priene, Roma’dan yardım ister ve yardımı alırlar. Sonrasında İ.Ö. 2. Yüzyılın sonlarına doğru Priene parlak bir dönem yaşar. Şehrin yönetimindeki Moschion ve Athenapolis 30 yıla yakın süreçte kazandıklarının çoğunu şehrin imarına harcarlar. İ.Ö. 1. Yüzyıl ise Anadolu için ekonomik açıdan bir gerileme dönemidir, Mitridat Savaşları ve korsan saldırıları nedeniyle. Sonrasında Bizans döneminde de kent piskoposluk merkezi ünvanını alır ve tekrar önem kazanır. Kentteki son inşa faaliyetleri İ.S. 13. Yüzyıldadır. O zamanda Türklere karşı bir kale inşa etmişlerdir ve sonrasında da kent Türklerin eline geçmiştir. Muhtemelen su sisteminde yaşanan sıkıntılar nedeniyle de kent terk edilmiştir. Kentin tekrar keşfedilmesi ise 1673’de İzmir’den gelen tüccarlara dayanmaktadır. Kentteki ilk araştırmalar ise Athena Tapınağı çevresinde 1765 ve 1868-1869 yıllarında İngilizler tarafından yapılmıştır. 1894 yılında ise Berlin Müzesi Eski Eserler Bölümü Müdürü, Von Stradonitz ve Carl Human bölgeye gelerek incelemelerde bulundular. 1895’de de Carl Human bölgede arkeolojik kazı çalışmalarına başladı. Ölümünden sonra 1899’a kadar da T. Wiegand tarafından çalışmalara devam edildi.                Priene Kent Planı Şehir, Milet’li Hippodamos (İ.Ö. 6. yy)’un planına göre kurulmuştur. Sokaklar birbirlerini dik açılı bir şekilde kesmektedir. Priene Hippodamos Planı’nın uygulandığı ilk ve en önemli kent olarak tanınır. Kentte anayollar doğu-batı yönünde yan yollar ise kuzey-güney yönünde uzanmaktadır ve birçoğu merdivenlerden oluşan sokak şeklindedir. Fakat kenti çevreleyen yaklaşık 2,5 km uzunluğundaki sur duvarları bu plana uyum göstermez, daha çok topografik yapıya bağlıdır. Kenti doğu-batı yönünde ortadan ikiye kesen caddenin genişliği 7,10 – 7,50 metredir ve kutsal stoanın önünden geçmektedir. Bu sokağa paralel olan diğer sokakların genişliği ortalama 4,5 metredir. Kuzey-güney yönünde uzanan sokakların genişliği ise 3,5 metre genişliğindedir. Tiyatro caddesi ise 4 metre civarında bir genişliğe sahiptir. Priene’de sokak anıtsal bir planlama öğesi değildir.. Ana caddeler parke taşı dönenmiştir. Yan sokaklar ise gerekli olduğu durumlarda ana kayadan oluşmaktadır. Sokakların zemini ise genelde sertleştirilmiş topraktı ve yağmur sularının akıp gitmesi için yer yer taş döşenmiş, kanallar oluşturulmuştur. Kanallar konusunda kentteki yapı oldukça gelişkindir. Yukarıdan gelen temiz su künkler aracılığıyla tiyatronun üst tarafında bir arıtma havuzunda toplanmaktaydı. Kent güneyinde bulunan bir depolama sisteminden dolayı kuşatma altında kalsa bile uzun süre dayanabilecek suya sahip oluyordu. Yağmur sularının surlarda birikmemesi içinse, surlara yağmur delikleri açılmıştı. Şehrin plansal yapısı Roma ve sonraki dönemlerde pek değişikliğe uğramamış ve kent Helenistik yapısını büyük oranda korumuştur. Priene kenti uzun bir süre kurulma evresi geçirmiştir ve kent bir Milet kadar zengin değildi. Buradaki yapı faaliyetleri Büyük İskender ya da Kapadokya Kralı gibi kişilerin destekleriyle gerçekleşmiştir. Priene Tiyatrosu Tiyatro Roma çağında gerçekleştirilen değişikliklere rağmen Helenistik geleneği korumuştur, bu yönüyle önemlidir. Tiyatronun İ.Ö. 3 yüzyılda inşa edildiği bilinmektedir. Toplamda 50 sıralı bir cavea ile 5000 kişi kapasiteli bir tiyatrodur. Proscene 21 metre uzunluğunda ve 2,74 metre genişliğindedir. Scene 2 katlıdır, bugün sadece alt katı görünmektedir. Her iki katta da üçer oda bulunmaktaydı ve alt kattaki odalar birer kapı ile prosceneye açılmaktaydı. Athena Tapınağı Priene’nin en eski ve en önemli yapılarından birisidir. Deniz seviyesinden yaklaşık 97 metre yüksekliktedir. Tapınağın mimarisi klasik dönem Helen mimarisine uyum göstermektedir. Tapınak; naos, pronaos, opisthodomos’dan oluşmaktadır. İon düzeninde inşa edilmiştir. Tapınağın mimari Pytheos’tur. Opisthodomos’u dor düzeninden alıp, ion düzenine uygulayan mimardır kendisi. Tapınakta 24 yivli sütunlar kullanılmıştır. Bouleuterion ve Prytaneion Bouleuterion kentteki en iyi korunmuş yapılardan birisidir. Hemen yanındaki Prytaneion ile beraber bir yapı blok oluşturur. Tam ortada bir sunak bulunmaktadır ve 3 duvara paralel oturma sıraları bulunmaktadır. Kuzey kısımda 16, doğu ve batı taraflarında 10’ar basamağa sahiptir. Toplam kapasitesinin 640 kişi olduğu söylenmektedir. Yapının üstü ahşap çatı ile örtülüdür. Prytaneion’u oluşturan Prytanlar, Bouleuterion’un yürütme kuruludur. Prytaneion aynı zamanda devletin temsil edildiği bir yerdi. Priene Kutsal Alan Stoası Planı Agora’nın hemen kuzeyinde M.Ö. 2 yüzyılda yapılmış bir “Kutsal Stoa” bulunmaktadır. Burada bulunan bir yazıta göre bu stoa Kapadokya Kralı VI. Ariarathes tarafından yatırılmıştır ve bu yazıt ile İ.Ö. 130 yılına tarihlendirilmektedir. Agoradan stoaya 6 basamaklı bir merdiven ile çıkılmaktadır. Stoa’nın ön yüzünde 49 tane dor sütunu iç kısımda ise 24 tane ion sütunu gözlemlenmektedir. Stoa’nın çatısı muhtemelen ahşaptı. Stoa’nın arka kısmında ise 15 tane oda yer almaktaydı. Batıdan 9 odada İmparator Augustus’un tapınım gördüğü bilinmektedir. Odanın duvarındaki kitabeden, o dönemde Julian takviminin kullanıldığı anlaşılmaktadır. Agora İ.Ö. 3 yüzyılda inşa edilmiştir ve şehrin merkezinde yer almaktadır. Üç tarafı stoalarla çevrilidir ve stoaların arkasında da magazinler bulunmaktadır. Agora toplamda 2 blokluk bir araziyi kapsamaktadır. Agoranın ortasında Hermes’e adanmış bir sunak bulunmaktadır. Bu sunağında doğusunda da taşlarla oluşturulmuş 2 platform yer almaktadır. Agorada birçok heykel altlığı ele geçirilmiştir. Zeus Kutsal Alanı İ.Ö. 3 yüzyıla tarihlendirilmektedir, agoranın hemen doğusunda yer alır. Prostylos planlı, İon düzeninde bir tapınaktır. Bu tapınağa ait buluntular kazıyı gerçekleştiren Almanlar tarafından Berlin Müzesi’ne götürülmüştür. Bu parçalarla tapınağın rekonstüriksiyonunu yapmak mümkündür ve mimari süslemelerinde Pytheos etkisi görülmektedir.Tapınağın naos bölümündeki heykel kaidesinin geniş olması burada hem Zeus hemde karısı Hera’nın tapınım görmüş olabileceği düşüncesini ortaya çıkarmıştır. Temenosunun doğu kenarındaki kalıntı Bizans kalesine aittir. Priene Evlerinin Tarihsel Süreçteki Değişimi ve Gelişimi Evlerden bazıları Roma döneminde Peristilli evlere dönüştürülmüşlerdir. Özellikle kentin kuzeybatı tarafındaki evler bu şekildedir. Duvar resimleri bu evlerin varlıklı kişilere işaret ettiğini göstermektedir. Rumscheid bu bölgedeki evlerin İ.Ö. 2 yüzyıldaki büyük bir yangında zarar gördüğünü ve sonrasında terk edildiğini söylemektedir. Priene evlerinin yapıldığı zaman için şunları söylemek mümkün olabilir. Evler ilk yapıldığında bütün halka eşit olarak verilmeye çalışılmıştır. Fakat çeşitli sebeplerden ötürü yüzde yüz bir eşitlikten söz etmek mümkün değildir. Şehrin genel planına baktığımızda şehir merkezinin etrafındaki evlerin, diğer evlere göre daha fazla tercih edilebilir olduğu gözlemlenecektir. Burada daha varlıklı, zengin yada güçlü olarak düşünebileceğimiz kişilerin şehir merkezinin etrafındaki evleri alması muhtemeldir. Bir diğer eşitsizlik oluşturacak durum ise yapı adacıkları içerisinde karşımıza çıkmaktadır. Buradaki evlere baktığımızda en geniş alana sahip olan evlerin güneydoğu ve güneybatı köşede kalan evler olduğunu görüyoruz. Güney kısımda ortada kalan evlerin avluya doğru açılan giriş koridoru ile, koridorun batısındaki odaların -ki bunlar muhtemelen dükkandır- alanının daraldığını görmekteyiz. Yapı adacığının kuzey bloğunda kalan dört ev için ise durum daha kötüdür. Kuzeydoğu ve kuzeybatıdaki evlerden, ortadaki iki konuta geçiş için koridor alanı çıkarılmıştır. Bu nedenle köşelerdeki bu iki evin alanı diğer tüm evlerden daha küçüktür ve kuzeydeki bu dört evin dükkân olarak kullanılabilecek alanları işlevsiz hale gelmiştir. İ.Ö. 4. yüzyılın ortalarında inşa edilen konutlar içerisinde yukarıda bahsettiğimiz gibi bir eşitlik söz konusu iken daha sonraki Helenistik Priene evlerinde ve sonrasında Geç Helenistik-Roma Dönemi(?) evlerinde bu eşitlikçi düzenin büyük oranda bozulduğu gözlemlenmektedir. Geç Helenistik ve Roma Döneminde, iki konut alanı ya da daha fazla alan birleştirerek, Priene’nin İ.Ö. 4. yüzyıldaki planından uzaklaştığı görülmektedir.